Ceza mı Pekiştireç mi?
Çocukların olumsuz bir davranışını değiştirmek istediğimizde ceza verme yöntemini mi yoksa pekiştireç kullanmayı mı tercih ediyorsunuz? Ceza mı pekiştireç mi? kullanmalıyım?
Öncelikle ceza nedir? Pekiştireç nedir? Hangi yöntem daha etkilidir? Bunu daha iyi anlayabilmek açısından ceza ve pekiştireci tanımlamakta fayda var. Ceza: çocuğun istenmedik davranışını değiştirmek veya ortadan kaldırmak amacıyla, çocuğu denetime sokmak, hizaya getirmek, disipline etmek için aileler tarafından sıklıkla baş vurulan acı verici, utandırıcı, yer yer de saldırgan tutumlardır. İki tür ceza vardır. Birincisi, birinci tip ceza; yani istenmeyen davranış ortaya çıktığında, ortama istenmeyen davranışı ortadan kaldırmak için verilen rahatsız edici uyaranın verilmesi, örneğin dayak atma, şiddet, hakaret gibi fiziksel uyaranların verilmesidir.
Cezanın diğer bir türü ise ikinci tip cezadır. Bu da istenmeyen davranış ortaya çıktığında ortamdan organizmanın hoşuna giden uyarıcının ortamdan çekilmesidir. Örnek verecek olursak, çocuğun daha önceden günde bir-iki saat parka gidiyorsa, parka gitmesinin engellenmesi, günlük bilgisayarda oyun oynama hakkının düşürülmesi veya engellenmesi gibi. Ceza mı pekiştireç mi? Ceza, organizmaya ( çocuğa) istemediği bir şeyin verilmesi ya da istediği bir şeyin verilmemesidir kısaca.
Ceza ne kadar etkilidir?
Ceza uygulandığında istenmeyen davranış o anda durur ancak istenen davranışın öğrenilmesini sağlamaz aksine bir süre sonra çocuk ceza aldığı için öfkelenecek ve ilk fırsatta istenmeyen davranışını tekrar edecektir. Bunun alt yapısında çocuğun ceza verenden intikam alması yatmaktadır. Görüldüğü üzere ceza, davranışı değiştirmede çok da etkili bir yöntem değildir.
Cezanın davranış değiştirmedeki düşük etkisini gördük. O halde bunun yerine hangi yöntemi kullanmalıyız? Davranış değiştirmede, dahası istenilen davranışı çocuğa kazandırmak için pekiştireç kullanmak çok daha etkilidir. Pekiştirme, istenilen davranışın sürekliliğini sağlamak için olumlu bir uyaran verilmesi işlemidir.
Pekiştireç, çocuğun hoşuna giden bir uyaran olmalıdır. Örneğin her daim odasını toplamayan bir çocuğun odasını düzenli olarak toplamasını istiyoruz. Odasını toplamadığı için ceza vermek yerine odasını topladığı bir an ona ” aferin ” demek çocuğun istenilen davranışını pekiştirecek ve farklı zamanlarda farklı şekillerde pekiştirildiğinde davranış kazanılmış olacak ve hedefe ulaşılacaktır.
Pekiştirmeyi istenilen davranışı artırmak ve süreklilik sağlamak için kullanıldığını söylemiştik. Ancak istenilen davranış her yapıldığında ve her seferinde aynı pekiştireci kullanmak davranışı zayıflatabilir veya ortadan kaldırabilir. Bunun önüne geçmek için davranış her yapıldığında değil de arada bir pekiştireç verilmeli ve örneğin, her seferinde aferin değil de çocuğun yaşına uygun olarak, gülme, taktir etme, sevdiği bir etkinliği yapmasına izin verme( sinemaya gitmesi), sembol verme( yıldız, güler yüz, gibi), oyuncak gibi nesnel pekiştireçler de olabilir.
Sonuç olarak;
Ceza, istemeyen davranışı ortadan kaldırmaz, geçici bir süre için baskı altına alır. Ceza, hangi davranışın uygun ve doğru olduğunu göstermez, istenmeyen davranışı yaptığında yakalanmamayı öğretir, şiddetli bir şekilde geri gelip tekrarlanmasına neden olur. Ceza, çocukta bazı psikolojik sorunlara neden olabilir; içe kapanma, korkma, tırnak yeme, alt ıslatma, kinlenme, inatlaşma, saldırganlık gibi. Sürekli ceza verilen çocuk, her sorunun çözümünün cezalandırılmak olduğuna inanarak büyür ve ilerideki yaşamında her yanlış davranışının herkes tarafından cezalandırılmasının haklı olduğunu zanneder ve kendisi de aynı yöntemi sosyal çevresine uygulamak ister. Ceza illaki verilecekse, bu şiddet aşağılama gibi birinci tip ceza değil de ikinci tip ceza olmalıdır yani hoşuna giden bir uyarıcıdan mahrum bırakmak.
Bir çocuğa, istediğimiz bir davranışı yapmasını istiyor isek, pekiştirme ve pekiştireç yöntemini kullanmalı
Yazan
Aile Danışmanı Meltem ACAR
tel: 05462934687